Dini ve milli bakımdan özel değeri olan ve milletçe kutlanan gün ve günlerin tarihi sadece İslamiyet sonrasına ait değildir. İslamiyet öncesinde de milli ve manevi inançlar anlamında kutlanan eğlenceler, yortuların varlığını biliyoruz. Nitekim Kaşgarlı Mahmud`un Divan-ı Lugatit Türk`ünde oğuzların `İd” adını verdikleri bir günleri olduğunu adına da bayram dendiği yazılıdır. Kelime bazram-badram ve bayram değişi ile günümüze ulaşmıştır. Edebiyatta bayram çoğu zaman Arapça “Iyd” kelimesi ile ifade delimiştir. İydgah-bayramyeri. İyd-ı Fıtır- Ramazan Bayramı, Iyd-ı Edha- Kurban Bayramı olarak ifade edilmişdir. Bayram münasebeti ile yazılan şiirlere de “Iydiyye” denilmiştir. Ayrıca “Sürur, safa ve beşâret” olarak da adlandırılmıştır.
Kültürümüzde ve tarihimizde birçok bayram ve yortu törenleri ile bilgilere ulaşmak mümkün ancak bizin konumuz İslâmî inanışla birlikte kutlamaya başladığımız bayramlar ve bunların edebiyatımızdaki yansımaları olacak.
İnancımızda iki dini bayram vardır birincisi Ramazanın bitimi ile Şevval ayının birinci günü kutladığımız Ramazan Bayramı ikincisi ise bu bayramdan iki ay on gün sonra Zilhicce ayının onuna rastlayan Kurban bayramıdır. Bu bayramlar edebiyatımızda sıkça yer bulmuş şiirlere konu olmuş büyük önemle kutlanmış bir manevi kültür unsurudur. Bu bayramları konu alan birkaç numuneye şöyle sıralamaya çalıştık.
Bayrami imdi bayrami imdi,
Yar ile bayram eyledi şimdi.
Hamd senalar hamd-ü senalar,
Yar ile bayram etti bu gönlüm. (Hacı Bayram-ı Veli)
Hacı Bayramı Veli, büyük tasavvuf üstadı bu mısralarında bayramdan bahsediyor ama bu bayram başka bayram gibi:
Şiirin öncesinde tasavvufi incelikleri anlatmakta olan şair bu mısrada artık O, sevgiliye yani Mevlâsına kavuşmuştur. İşte Allah`a vuslatı, Hacı Bayram-ı Veli`nin ifadesiyle büyük bayramdır. Aynı vuslata Mevlana Celaleddin-i Rumi Şeb-i Aruz ismini vermektedir. Allah`a âşık olan kişiye bu dünya içindeki sıkıntılar önemsiz gelir, stresten, huzursuzluklardan kurtulur her gününü bir bayram sevinci ile geçirir. Son mısrada Hacı Bayram-ı Veli kendisini bu makama eriştiren Yüce Allah`a hamd ediyor. Allah`a vuslat makamı tasavvufta en büyük bayramdır.
Avlarlı Efe, beytinde asıl bayramın affedilince olacağını söylüyor. Bayramlar asıl o zaman bayram olur diyor.
Mevlâ bizi affede, bayram o bayram ola.
Cürm-ü hatalar gide, bayram o bayram ola... ( Alvarlı Efe )
Lale devrinin meşhur şairi Nedim bayram için bakın neler söylüyor:
Anda seyret kim ne fırsatlar geçer cana ele
Gör ne dilcûlar ne mehrular ne ahular gele
Tıfl-ı nâzım sevdiğim bir iki gün sabret hele
Seyr-i Sa`dâbâd`ı sen bir kere iyd olsun da gör (Nedim)
Nedim bu dörtlüğünde sevgiliye sesleniyor ve bayramda ne fırsatların ele geçeğini, ne gönül çalanların, ne ay yüzlülerin, ceylan bakışlıların olacağını söylüyor ve küçük sevgilisine Bayram günü Sa`dâbâd`a gitmesini söylüyor.
Cam oldu serv-kadlar elinde gelince ıyd
Kandiller ki zeyn idi re`s-i menarda (Nev`i)
Nev`i de bu beytinde Kadir Gecesi`nden ve bayramın güzelliklerinden bahsediyor.
Yine iyd oldu bugün irdi çü devran-ı kerem
Zevk iyş it yine hurrem olup ey kân-ı kerem (Ahmet Paşa)
Ahmet Paşa bu beyitte, bayramın geldiğini artık ihsanların olacağını, zevk ve sefanın olacağını, güler yüzlü ve kerem sahibi insanların çoğalacağını ifade ediyor.
Âfak bütün hande, cihân başka cihândır,
Bayram ne kadar hoş, ne şerâretli zamandır. (Mehmet Âkif)
Milli şairimiz Mehmet Âkif, bayram gelince ufukların, dünyanın, duyguların dolu dolu olup başkalaşacağını söylüyor.
Yahya Kemal Beyatlı “Süleymaniye`de Bayram Sabahı” adlı şiirinde bayramın kültürümüzde taşıdığı değeri, manayı ve uyandırdığı duyguları ne güzel ifade ediyor.
Artarak gönlümün aydınlığı her saniyede,
Bir mehabetli sabah oldu Süleymaniye`de.
Tanrının m`abedi her tarafından doluyor,
Bu saatlerde Süleymaniye tarih oluyor.
Ulu Ma`bed seni ancak bu sabah anlıyorum,
Bende bir varisin olmakla bu gün mağrurum.
Bir çok bayram şiirine, bir çok şairin mısraları arasında rastlamak mümkün işte onlardan biri daha,
Ana küçük büyük bir came-i zîbayı hazırlar
Acep makbul-ü âlemdir, acep mergubdur bayram (Şeyhülislam Yahya)
Şair bu beyitinde bayramın ramazan boyunca oruç tutanlara süslü, makbul ve kıymetli bir bayram kadehi hazırladığını söylüyor.
Bayram bizim kültürümüzde sadece şiirlere konu olmamış pek tabi ki. Atasözlerine, deyimlere, vecizelere ve nesirlere de sayısız kere konu olmuş ama biz şiir zaviyesinden birkaç örnekle bayram konusunu işlemeye örneklendirmeye çalıştık.
Bayramımız bayram olsun
Sürurumuz sürur olsun
Sevdalarımız gerçek sevda
Gönlümüzde mahbub-u Huda
Bayramımız bayram olsun
Bayramımız kutlu olsun”
Diyerek sözüme nihayet veriyorum.
